Engelliler ve Önyargılar – Dr. Mesut Cevdet YAVUZ

Engelli bireylerin karşılaştığı önyargılar, bu önyargılar nedeniyle yaşadıkları durumlar ve bunlarla mücadele yolları hakkında yaptığım sunum ve bu sunum için kullandığım kaynaklardan yapay zekayla üretilmiştir:

Önyargı ve Engelli Bireyler

Önyargı Nedir? Önyargı, herhangi bir birey veya olay hakkında yeterli bilgiye sahip olmadan, belirli şartlara, olaylara ve görüntülere dayanarak önceden edinilmiş olumlu veya olumsuz bir yargıya sahip olma durumunu ifade eder. Bu, henüz olgunlaşmamış bir yargıdır ve genellikle ait olunan toplumun genel geçer değer yargılarıyla şekillenir. İnsan beyni, geçmiş tecrübeleri ve sosyal uyumu neticesinde kabul ettiği yargının doğruluğuna inanmaya meyillidir. Önyargılar, beklentiyle, tecrübeyle veya mantıksız korumacı güdülerle oluşabilir; öğrenilebilir ve dışarıdan şekillenebilirler. Genelleyici ve gruplayıcı bir yapıya sahiptirler.

Engelliliğe Yönelik Önyargılar ve Kaynakları: Tarihsel süreçte engellilik, bir kader veya trajedi olarak algılanmış ve engelli bireyler genellikle korunmaya ve yardıma muhtaç, karar verme yetisi bulunmayan, edilgen bireyler olarak değerlendirilmiştir. Engelli bireylerin toplumda dışlanma, damgalanma ve ayrımcılıkla karşılaştığı, engelliliğin “yardıma muhtaç, aciz” veya “topluma yük olma” gibi olumsuz anlamlar taşıdığı belirtilmektedir.

Bu olumsuz bakış açısı ve önyargılar, çeşitli faktörlerden kaynaklanmaktadır:

Bilgi ve Farkındalık Eksikliği: İş arkadaşları ve yöneticiler arasında görme engelli kadınların çalışma hayatında karşılaştığı güçlüklerin başında “bilgi ve farkındalık eksikliği” gelmektedir. Genel olarak, engelli bireylerin toplumda yeterince yaygın ve göz önünde olmaması, insanların bu bireylere yabancı kalmasına ve doğru davranış biçimlerini bilmemesine neden olmaktadır.
Yanlış Algılar ve Stereotipler: Engelli çalışanların düşük üretkenlikle çalışacağı gibi yaygın yanlış yargılar ve önyargılar bulunmaktadır. “Engelli” ve “tedavi” gibi terimlerin toplumdaki olumsuz ve önyargılı algıyı güçlendirebildiği görülmüştür.
“Koruma Aracı” Olarak Önyargı: Önyargı, zihnin kendini korumak için ürettiği bir referans mekanizması olarak da işlev görebilir. İnsanlar, özellikle zihinsel engellilerin davranışları öngörülemez olduğundan tedirgin olabilirler ve ne yapacaklarını, kendilerini nasıl koruyacaklarını veya ne tepkiyle karşılaşacaklarını bilemeyebilirler.
Sosyal Öğrenme: Çocuklar, ebeveyn veya öğretmen gibi önemli figürlerin önyargı içeren tavır ve davranışlarını model alarak benzer davranışlar sergileyebilirler.

Engelli Bireylerin Önyargılar Nedeniyle Yaşadıkları Durumlar

Önyargılar, engelli bireylerin yaşamlarının birçok alanında sorunlara yol açmaktadır:

Toplumsal Dışlanma ve Fırsat Eşitsizliği: Engelli bireylerin olumsuz bakış açısı nedeniyle toplumdan dışlandığı ve birçok fırsattan yararlanmaları konusunda engellerle karşılaştığı belirtilmiştir. Bu dışlanma, yoksulluk, beceri ve öğrenme fırsatlarının eksikliği veya ayrımcılık sonucunda topluma tam katılamama şeklinde ortaya çıkar.
İstihdamda Ayrımcılık: İstihdam, engelli bireyler için en büyük sorun alanlarından biridir. İşverenler arasında zihinsel, ruhsal-duygusal ve görme engellilerin istihdamda en dezavantajlı gruplar olduğu, tercih edilmeme oranlarının yüksek olduğu gözlenmiştir. Engelli çalışanlarda “azim, ısrar, ödev, özveri” gibi karakter özellikleri yeterli bulunurken, “bilgi, hız, uyum” gibi kapasite alanlarında yetersizlik algısı mevcuttur. İşverenler genellikle kotaları doldurmak için “en az dert çıkaracak” veya “göz önünde olmayacak” personeli tercih edebilmektedir. Engelli kadınlar, hem kadın hem de engelli olmaları nedeniyle iş yaşamında iki yönlü ayrımcılıkla karşılaşmaktadır.
Erişim Güçlükleri: Eğitim ve finansal kaynaklara erişimdeki dezavantajlar, engelli bireylerin işgücü piyasasına dahil olmalarını engelleyen başlıca çevresel faktörlerdir. Toplu taşıma araçlarında ücretsiz seyahat hakkının kullanımının zorlaştırılması veya reddedilmesi gibi ayrımcı uygulamalar yaşanabilmektedir.
Özgüven Kaybı: Yaygın yanlış yargılar ve önyargılar, engelli bireylerde özgüven kaybına ve iş yapma beklentilerinin zedelenmesine yol açmaktadır. Görme engelli kadınların çalışma hayatında “ayrımcılığın sonucu olarak ortaya çıkan özgüven sorunu” yaşadıkları belirtilmiştir.
Olumsuz Davranış ve Tepkiler: Önyargılar, bakış, söz, eylem ve hatta eylemsizlik gibi olumsuz davranışlara dönüşebilir. Bu olumsuz davranışlara verilen tepkiler çatışmalara yol açarak önyargıları pekiştirebilir. Sağlık sektöründe de ayrımcılık, yanlılık ve damgalama yaşandığı, özellikle kronik hastalığı olan bireylerin bu durumlarla karşılaştığı belirlenmiştir.
Aile Üzerindeki Etki: Engelli bireylerin aileleri de bu olumsuz algılarla mücadele etmek durumundadır. Aileler, çocuklarının günlük yaşamda karşılaştığı büyük zorluklar nedeniyle uzman yardımına ihtiyaç duymaktadır.

Önyargılarla Mücadele Yolları

Önyargılarla mücadele, hem bireysel hem de toplumsal düzeyde, farkındalık, eğitim, iletişim ve yapısal düzenlemeler yoluyla gerçekleştirilmesi gereken bir süreçtir.

1. Hak Temelli Yaklaşımın Yaygınlaştırılması:

İnsan Hakları Temelli Anlayış: Engelliliği bir kader veya trajedi olarak değil, insan çeşitliliğinin bir parçası ve bir insan hakları meselesi olarak görmek önemlidir. Engelli bireylerin korunmaya muhtaç değil, kendi yaşamları üzerinde yetki ve karar sahibi aktif bireyler olarak görülmesi hedeflenmelidir.
Mevzuat Düzenlemeleri: Engelliliğe dayalı ayrımcılığı yasaklayan mevcut düzenlemelerin güçlendirilmesi ve ayrımcılık içeren mevzuat hükümlerinin ayıklanması gerekmektedir. Makul uyumlaştırmanın reddedilmesinin de ayrımcılık suçu kapsamına alınması önerilmiştir.

2. Farkındalık ve Eğitim Çalışmaları:

Ulusal Kampanyalar ve Materyaller: Engellilik alanında hak temelli bakış açısını yaygınlaştırmaya yönelik ulusal kampanyalar ve erişilebilir formatlarda bilgilendirme materyalleri hazırlanmalıdır.
Profesyonellere Yönelik Eğitimler: Engelli bireylere hizmet sunan profesyonellere (sağlık personeli, eğitimciler, iş ve meslek danışmanları vb.) yönelik engellilik, engelli hakları, kapsayıcı eğitim, engelli bireylerle iletişim, ayrımcılık ve makul uyumlaştırma konularında eğitimler düzenlenmelidir.
İşveren ve Çalışan Bilinçlendirmesi: İşgücü piyasasında engelli bireylerin hak ve yükümlülükleri konusunda engelli bireyler ve işverenler bilinçlendirilmeli, iş yaşamında engelli bireylere yönelik önyargılarla mücadele edilmelidir. İşverenlere yönelik makul uyumlaştırma rehberleri hazırlanmalıdır.
Empati Geliştirme: Toplumsal farkındalığı artırmak için empati oluşturacak oyunlar ve etkinlikler düzenlenmelidir (örneğin “Karanlıkta Diyalog”). İnsanların kendi düşünce süreçlerinin farkında olması (üstbiliş) önyargı azaltmada merkezi bir rol oynar.
Erken Yaşta Eğitim: Bilincin küçük yaşlardan itibaren kazanılması, toplumsal düzene olumlu katkı sağlar. Çocukların farklılıklarla tanışacakları ortamlar rekabetçi değil, işbirliği ve dayanışmayı öne çıkaracak şekilde tasarlanmalı; ebeveynler ve eğitimciler çocuklarla önyargı hakkında açıkça konuşmalıdır.

3. Kapsayıcı Ortamların Yaratılması ve Erişilebilirlik:

Fiziksel Erişilebilirlik: Binalar, açık alanlar, ulaşım, bilgilendirme hizmetleri ve bilgi-iletişim teknolojilerinin engelli bireyler dahil herkes tarafından güvenli ve bağımsız olarak ulaşılabilir ve kullanılabilir olması sağlanmalıdır. İşyerlerinde de çalışma ortamlarının engellilerin erişebilirliğine uygun hale getirilmesi için düzenlemeler yapılmalı, gerekli araç-gereçler temin edilmelidir.
Sosyal Entegrasyon: Sosyal izolasyonu önlemek ve toplumsal katılımı artırmak için engelli bireylerin diğer bireylerle kaynaşmasını sağlayacak ortamlar yaratılmalıdır. Gören ve görmeyen kişilerin birlikte etkinlik yapması, engelli bireylerin yapabilirliklerinin görülmesine ve önyargıların yıkılmasına yardımcı olabilir.
Kapsayıcı Eğitim Ortamları: Öğrencinin eğitim ortamına değil, eğitim ortamının öğrenciye uyum sağlaması esastır. Kreş ve gündüz bakımevlerinden engelli bireylerin kontenjan dahilinde ücretsiz yararlanmasına yönelik çalışmalar yapılmalıdır.

4. İletişim ve Yaklaşım Biçimleri:

Dile Dikkat: Aileler de dahil olmak üzere bireyler, “zihinsel engelli”, “davranış engelli” gibi damgalayıcı ve dışlayıcı dilden kaçınmalı, “sağlıklı çocuklar” gibi ayrımcılığa yol açabilecek sınıflandırmalardan uzak durmalıdır.
Deneyimleri Paylaşma: Engelli bireyler ve aileleri, yaşadıkları zorlukları ve deneyimleri paylaşarak başkalarının anlamasına yardımcı olabilirler.
Kendini İfade Etme: Herkese kendini anlatmaya çalışmak yerine, kime, neden anlatılması gerektiğine karar verip ona odaklanılmalı ve ihtiyaçlar net bir şekilde ifade edilmelidir (örn. “Ben senin gibi koşamam! Çünkü, bir bacağım yok…”).
Pozitif Yaklaşım: Engelli bireyler, başkalarına “yük olmayacaklarını”, “başa çıkabileceklerini” ve “destek olabileceklerini” göstermelidirler. Aşırı şikayet etmek yerine, mizahı kullanmak gibi farklı iletişim stratejileri de benimsenebilir.

5. Kurumsal Destek ve İzleme:

Devletin Rolü: Kaldırımlarda erişilebilir rampalar gibi altyapı düzenlemeleri yapılarak bireysel müdahaleye duyulan ihtiyaç azaltılmalıdır. Mali destekler sağlanarak engelli bireylerin “muhtaç” imajı içinde göz önüne çıkması önlenmelidir.
Şikayet Mekanizmaları: Engelli bireylerin hak ihlali yaşadıklarında başvurabilecekleri şikayet mekanizmalarının erişilebilir hale getirilmesi ve hukuki yardım imkanlarının güçlendirilmesi önemlidir.
Veri Toplama ve İzleme: Engellilik alanındaki veri yetersizliği giderilmeli, ayrıştırılmış veriler toplanarak politikaların etkinliği izlenmelidir. Erişilebilirlik İzleme ve Denetleme Komisyonları gibi yapılar güçlendirilmelidir.

Özetle, engelli bireylerin önyargılarla mücadelesi, toplumsal tutumların hak temelli bir yaklaşımla dönüştürülmesi, kapsamlı eğitim ve farkındalık çalışmaları, fiziksel ve sosyal erişilebilirliğin sağlanması ve ayrımcılıkla mücadele eden yasal ve kurumsal mekanizmaların güçlendirilmesiyle mümkün olacaktır.

Aşağıda bu programla ilgili basında çıkan haberlerin linkleri mevcuttur: